ยสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว’’ติอาทิเทสนาย ตีสุ ลกฺขเณสุ อิทเมว ปธานภาเวน ทสฺสิตํ, อิทํ อปฺปธานภาเวนาติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘‘ตีณิ ลกฺขณานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ อปจินาตีติ อปจยคามิธมฺเม นิวตฺเตติ เอกํสโต อปจยคามิปฏิปทาย ปริปูรณโตฯ เตนาห ‘‘โน อาจินาตี’’ติอาทิฯ วฏฺฏํ วินาเสตีติ วิธมติ อทสฺสนํ คเมติฯ เนว จินาตีติ น วฑฺเฒติฯ ตเทวาติ ตํ วฏฺฏํ เอวฯ วิสฺสชฺเชตีติ ฉฑฺเฑติฯ วิกิรตีติ วิทฺธํเสติฯ วิธูเปตีติ วฏฺฏตฺตยสงฺขาตํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิคตธูมํ วิคตสนฺตาปํ กโรตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘นิพฺพาเปตี’’ติฯ

เอวํ ปสฺสนฺติอาทิ อนาคามิผเล ฐิตสฺส อริยสาวกสฺส อคฺคมคฺคผลาธิคมาย เทสนาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วฏฺฏํ วินาเสตฺวา ฐิตํ มหาขีณาสวํ ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ ขีณาสวสฺส อนาคตภาวทสฺสนํเยว, สพฺพา จายํ เหฏฺฐิมา เทสนา สุทฺธวิปสฺสนากถา, สหปฐมมคฺคา วา สหวิชฺชูปมธมฺมา วา วิปสฺสนากถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตเกน ฐาเนนา’’ติอาทิมาหฯ

นมสฺสนฺติเยว มหตา คารวพหุมาเนนฯ เตนาห ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อายสฺมนฺตํ นีตตฺเถรํ วิยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เถโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนตฺถํ ขุรธาราย อคฺเค สีเส ฐปิเต ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานมุเขน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวาฯ พฺรหฺมวิมานาติ พฺรหฺมานํ นิวาสภูตา วิมานาฯ

ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา

[80] อปกรียติ เอเตนาติ อปกรณํ, ปทํฯ อปกรณํ ปกรณํ การณนฺติ อตฺถโต เอกํฯ เตนาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทว การเณ’’ติฯ นีหริตฺวาติ อตฺตโน สมีปจารภาวโต อปเนตฺวาฯ ตถากรณญฺจ เอวเมเต เอตฺตกมฺปิ อปฺปฏิรูปํ อกตฺวา อายติํ สมฺมา ปฏิปชฺชิสฺสนฺตีติฯ ลทฺธพลาติ ลทฺธญาณพลาฯ

เอกทฺวีหิกายาติ เอเกกสฺส เจว ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนญฺจ อีหิกา คติ อุปสงฺกมนา เอกทฺวีหิกาฯ เตนาห ‘‘เอเกโก เจว ทฺเว ทฺเว จ หุตฺวา’’ติฯ ปุถุชฺชนานํ สมุทิตานํ นาม กิริยา ตาทิสีปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘เกฬิมฺปิ กเรยฺยุ’’นฺติฯ ปริกปฺปนวเสน สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุทฺทิสฺส เปสลา ภิกฺขูปิ เอวํ กโรนฺตีติฯ

ยุคนฺธรปพฺพตาทีนํ อนฺตเร สีทนฺตรํ สมุทฺทํ นามฯ ตตฺถ กิร วาโต น วายติ, ปติตํ ยํ กิญฺจิปิ สีทนฺตรนทิยํ วิลียนฺตา สีทนฺเตว, ตสฺมา ตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ยุคนฺธราทโยปิ สีทปพฺพตา นามฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สีทนฺตเร สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทํ วิยา’’ติฯ อาหารเหตูติ อามิสเหตุ สปฺปิเตลาทินิมิตฺตํ, เตสํ ปณามนาฯ

ปจฺฉิมนฺติ นิหีนํฯ เตนาห ‘‘ลามก’’นฺติ, ลามกนฺโต อิธาธิปฺเปโต –

‘‘มิคานํ โกฏฺฐุโก อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส;

เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานํ, ตโย อนฺตา สมาคตา’’ติฯ –

อาทีสุ (ชา. 1.3.135) วิยฯ อุลตีติ อภิจรติฯ อภิสปนฺติ เอเตนาติ อภิสาโปฯ อภิสาปวตฺถุ ปิณฺโฑลฺยํฯ อตฺโถ ผลํ วโส เอตสฺสาติ อตฺถวสํ, การณํ, ตมฺปิ เตสุ อตฺถิ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ อตฺถวสิกาฯ

อนฺโต หทยสฺส อพฺภนฺตเร อนุปวิฏฺฐา โสกวตฺถูหิฯ

อภิชฺฌายิตาติ อภิชฺฌายนสีโลฯ อภิณฺหปฺปวตฺติยา เจว พหุลภาเวน จ พหุลราโคฯ ปูติภาเวนาติ กุถิตภาเวนฯ พฺยาปาโท หิ อุปฺปชฺชมาโน จิตฺตํ อปคนฺธํ กโรติ, น สุจิมนุญฺญภาวํฯ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิยาติ อิทํ ภตฺตฏฺฐานสฺส อสรเณน กากสฺส นฏฺฐสติตา ปญฺญายตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ภตฺตนิกฺขิตฺตตายฯ อสณฺฐิโตติ อสณฺฐิตจิตฺโตฯ กฏฺฐตฺถนฺติ กฏฺเฐน กตฺตพฺพกิจฺจํฯ

ปาปวิตกฺเกหิ กโต, ตสฺมา เต อนวเสสโต ปหาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํฯ

ทฺวินฺนํ วุตฺตตฺตา เอโก ปุพฺพภาโค, อิตโร มิสฺสโกติ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ ตํ ภาเวนฺตสฺส นิรุชฺฌนฺติ เอวาติ เอเกกมิสฺสกตาวเสน คเหตพฺพนฺติ โปราณาฯ อุปริ ติปริวฏฺฏเทสนาย อนิมิตฺตสมาธิเยว ทีปิโตฯ เตนาห ‘‘ยาวญฺจิท’’นฺติฯ นิทฺโทโสติ วีตราคาทินา นิทฺโทโสฯ

ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา

[81] ปริยาทิณฺณรูปจิตฺตาติ ราคาทีหิ ปริยาทิยิตฺวา เขเปตฺวา คหิตจิตฺตาฯ

ภควโต จาโร วิทิโต ปริจยวเสนฯ สตฺถา ปริโภคํ กโรติ อนุคฺคณฺหนฺโต ‘‘เอวํ หิสฺส ทุคฺคติโมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติฯ อญฺญตฺราติ วินาฯ

นาเคนาติ พุทฺธนาเคน องฺกุสรหิเตนฯ ตโต เอว อุชุภูเตน จิตฺเตนฯ อีสาทนฺตสฺส นงฺคลสทิสทนฺตสฺส หตฺถิโน เอวํ จิตฺตํ สเมติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ยเทโก รมตี วเน’’ติฯ เอเตน กายวิเวเกน รติสามญฺญํ วทติฯ

อตฺตโน ธมฺมตายาติ ปกติยา สยเมวฯ

อาสวานํ ขโยติ อิธ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตํ ปน อคฺคมคฺคานนฺตรเมวาติ อาห ‘‘มคฺคานนฺตรํ อรหตฺตผล’’นฺติฯ วิจโย เทสนาปญฺญา อธิปฺเปตา, สา จ อเนกธา ปวตฺตา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘วิจยโส’’ติ, อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานาปิ วิจโย เอวาติ กตฺวา ‘‘วิจเยนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ สาสนธมฺโมติ สีลกฺขนฺธาทิปริทีปโน ปริยตฺติธมฺโมฯ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา, เอวํ โกฏฺฐาสโต ปริจฺฉิชฺช เทสิเต มยา ธมฺเม กตมสฺส ชานนสฺส อนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ เอกจฺจสฺส กงฺขา โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐิ เอว สมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ ทิฏฺฐิสงฺขาโรติ ทิฏฺฐิปจฺจโย สงฺขาโรฯ ตโต เอว ตณฺหาปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโตโช โส สงฺขาโร’’ติฯ ตโต ตณฺหาโต โส สงฺขาโร ชาโตติ จตูสุ เอส ทิฏฺฐิสงฺขาโร ทิฏฺฐูปนิสฺสโย สงฺขาโร ชายติฯ

อวิชฺชาสมฺผสฺโสติ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตสมฺผสฺโสฯ เอวเมตฺถ ภควา สฬายตนนามรูปวิญฺญาณานิ สงฺขารปกฺขิกาเนว กตฺวา ทสฺเสติฯ

เอตฺตเก ฐาเนติ ‘‘อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติอาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘น เม ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺตเก ฐาเนฯ คหิตคหิตทิฏฺฐินฺติ สกฺกายทิฏฺฐิยา ‘‘โส อตฺตา, โส โลโก’’ติอาทินา ปวตฺตํ สสฺสตทิฏฺฐิํ, โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ อุจฺเฉททิฏฺฐินฺติ ตถา ตถา คหิตทิฏฺฐิํฯ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ’’ติอาทิเทสนาย วิสฺสชฺชาเปนฺโต อาคโตฯ ตตฺถ ตตฺเถวาสฺส อุปฺปนฺนทิฏฺฐิวิเวจนโต อิมิสฺสา เทสนาย ปุคฺคลชฺฌาสเยน ปวตฺติตตา เวทิตพฺพา, เตวีสติยา ฐาเนสุ อรหตฺตปาปเนน เทสนาวิลาโสฯ ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตโต วิจิกิจฺฉาย ปจฺจยภูตตณฺหาโต ชาโต วิจิกิจฺฉาย สมฺปยุตฺโต สงฺขาโรฯ ยทิ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ตโต ตณฺหาโต ชาโตติ ตโตโช สงฺขาโรติ วุจฺเจยฺย, อิทมยุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหาสมฺปยุตฺต…เป.… ชายตี’’ติ โจเทติฯ อิตโร อุปนิสฺสยโกฏิ อิธาธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปหีนตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติฯ น หิ ตณฺหาย วิจิกิจฺฉา สมฺภวติฯ ยทิ อสติ สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ตณฺหาปจฺจยา วิจิกิจฺฉาย สมฺภโว เอวฯ ทิฏฺฐิยาปีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิยาปิฯ เตนาห ‘‘จตูสุ หี’’ติอาทิฯ วีสติ สกฺกายทิฏฺฐิโย สสฺสตทิฏฺฐิํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ วิจิกิจฺฉญฺจ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกํ อนิจฺจตามุเขน วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เทสนา นิฏฺฐาปิตาติ อาห ‘‘เตวีสติยา ฐาเนสู’’ติอาทิฯ

ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[82] ทิสฺสติ อปทิสฺสตีติ เทโส, การณํ, ตญฺจ โข ญาปกํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยญฺหิ โส ชานิตุกาโม รุปฺปนาทิสภาวํ, ปฐมํ ปน สรูปํ ปุจฺฉิตฺวา ปุน ตสฺส วิเสโส ปุจฺฉิตพฺโพติ ปฐมํ ‘‘อิเม นุ โข’’ติอาทินา ปุจฺฉํ กโรติ, อิธาปิ จ โส วิเสโส เอว ตสฺส ภิกฺขุโน อนฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติ เตสํ เหตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ตณฺหาฉนฺทมูลกา ปภวตฺตาฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ วิเสสโต ตณฺหุปาทานสฺส คหณํ อิตรสฺส ตคฺคหเณเนว คหิตํ ตทวินาภาวโตติ ฉนฺทราโค เอว อุทฺธโฏฯ อิทนฺติ ตปฺปญฺหปฏิกฺขิปนํฯ ยทิปิ ขนฺธา อุปาทาเนหิ อสหชาตาปิ โหนฺติ อุปาทานสฺส อนารมฺมณภูตาปิ, อุปาทานํ ปน เตหิ สหชาตเมว, ตทารมฺมณญฺจ โหติเยวาติ ทสฺเสติฯ น หิ อสหชาตํ อนารมฺมณญฺจ อุปาทานํ อตฺถีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาสมฺปยุตฺตสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณกรณโตฯ ‘‘เอวํรูโป สิย’’นฺติ เอวํปวตฺตสฺส ฉนฺทราคสฺส ‘‘เอวํเวทโน สิย’’นฺติ เอวํปวตฺติยา อภาวโต ตตฺถ ตตฺเถว นตสงฺขารา ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา รูปเวทนารมฺมณานํ ฉนฺทราคาทีนํ อภาวโต อตฺเถว ฉนฺทราคเวมตฺตตาฯ ฉนฺทราคสฺส ปหานาทิวเสน ฉนฺทราคปฏิสํยุตฺตสฺส อปุจฺฉิตตฺตา, ‘‘อนุสนฺธิ น ฆฏิยตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น ฆฏิยตีติ อญฺญสฺเสว ปุจฺฉิตตฺตา, ตถาปิ สานุสนฺธิกาว ปุจฺฉา , ตโต เอว สานุสนฺธิกํ วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทินาฯ เตน อชฺฌาสยานุสนฺธิวเสน สานุสนฺธิกาเนว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานีติ ทสฺเสติฯ

ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขชฺชนียวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. เถรวคฺโค

1. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[83] ปฏิจฺจาติ นิสฺสยํ กตฺวาฯ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ ทิฏฺฐิคฺคาโห, ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานคฺคาโห จ ตณฺหาวเสเนว โหนฺตีติ ตณฺหาปิ ตถาปวตฺติยา ปจฺจยภูตา ตถาปวตฺติ เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตํ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจตฺตยํ โหตี’’ติฯ ทหรสทฺโท พาลทารเกปิ ปวตฺตตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตํฯ ยุวาปิ เอโก อมณฺฑนสีโลติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนกชาติโก’’ติ วุตฺตํฯ เตน มุขนิมิตฺตปจฺจเวกฺขณสฺส สพฺภาวํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ อาทาสมณฺฑลํ โอโลกยโตฯ ปรมฺมุขํ หุตฺวา ปญฺญาเยยฺยาติ ยทิ ปุรตฺถิมทิสาภิมุขํ หุตฺวา ฐิตํ, มุขนิมิตฺตมฺปิ ปุรตฺถิมทิสาภิมุขเมว หุตฺวา ปญฺญาเยยฺยาติ อตฺโถฯ ยทิปิ ปรสฺส สทิสสฺส มุขํ ภเวยฺย, ตถาปิ กาจิ อสทิสตา ภเวยฺยาติ วุตฺตํ ‘‘วณฺณาทีหิ อสทิสํ หุตฺวา ปญฺญาเยยฺยา’’ติฯ นิภาสรูปนฺติ ปฏิภาสรูปํฯ นิภาสรูปํ ตาว กํสาทิมเย ปภสฺสเร มณฺฑเล ปญฺญายตุ, อุทเก ปน กถนฺติ ‘‘เกน การเณนา’’ติ ปุจฺฉติฯ อิตโร ‘‘มหาภูตานํ วิสุทฺธตายา’’ติ วทนฺโต ตตฺถาปิ ยถาลทฺธปภสฺสรภาเวเนวาติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ มณฺฑนชาติโก ปุริโส วิย ปุถุชฺชโน, อาทาสตลาทโย วิย ปญฺจกฺขนฺธา, มุขนิมิตฺตํ วิย ‘‘อสฺมี’’ติ คหณํ, มุขนิมิตฺตํ อุปาทาย ทิสฺสมานรูปาทิ วิย ‘‘อสฺมี’’ติ สติ ‘‘อหมสฺมี’’ติ ‘‘ปโรสฺมี’’ติอาทโย คาหวิเสสาฯ อภิสเมโตติ อภิสมิโต, อยเมว วา ปาโฐฯ

อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา

[84] มธุรกํ วุจฺจติ กาเย วิภารนฺติ อาห – ‘‘มธุรกชาโต วิยาติ สญฺชาตครุภาโว วิยา’’ติฯ ครุภาเว สติ ลหุตา อโนกาสาว, ตถา มุทุตา กมฺมญฺญตา จาติ วุตฺตํ ‘‘อกมฺมญฺโญ’’ติฯ ‘‘กาเย’’ติ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํฯ น ปกฺขายนฺตีติ ปกาสา หุตฺวา น ขายนฺติฯ เตนาห ‘‘น ปากฏา โหนฺตี’’ติฯ อุปฏฺฐหนฺตีติ อุปติฏฺฐนฺติฯ น ทิสฺสตีติ คหณํ น คจฺฉติฯ มหาวิจิกิจฺฉาติ อฏฺฐวตฺถุกา โสฬสวตฺถุกา จ วิมติฯ น หิ อุปฺปชฺชติ ปริปกฺกกุสลมูลตฺตาฯ

กามานเมตํ อธิวจนนฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา เยน อธิปฺปาเยน ภควตา นินฺนํ ปลฺลลํ กามานํ นิทสฺสนภาเวน อาภตํ, ตํ อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยมกสุตฺตวณฺณนา

[85] ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. 2.119; อ. นิ. 9.11) ยถาฯ ทิฏฺฐิคตํ นาม ชาตํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส คหิตตฺตาฯ

กุปิเตติ ทิฏฺฐิสงฺขาตโรเคน กุปิเตฯ ปคฺคยฺหาติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก วิย เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส สมฺมุขา อตฺตโน ลทฺธิํ ปคฺคยฺห ‘‘เอวํ ขฺวาห’’นฺติ เอวํ นิจฺฉเยน วตฺตุํ อสกฺโกนฺโตฯ

อนุโยควตฺตํ นาม เยน ยุตฺโต, ตสฺส อตฺตโน คาหํ นิชฺฌานกฺขนฺติยาว ยาถาวโต ปเวทนํฯ เถรสฺส อนุโยเค ภุมฺมนฺติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อาวุโส ยมกา’’ติอาทินา เถเรน กถิตปุจฺฉาย ภุมฺมนิทฺเทโสฯ สเจ ตํ อาวุโสติ อิทนฺติ ‘‘สเจ ตํ, อาวุโส’’ติ เอวมาทิกํ อิทํ วจนํฯ เอตนฺติ ยมกตฺเถรํฯ อญฺญนฺติ อรหตฺตํฯ วตฺตพฺพากาเรน วทนฺโต อตฺถโต อรหตฺตํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ

เอตสฺส ปฐมมคฺคสฺสาติ เอตสฺส อิทานิเยว ติปริวฏฺฏเทสนาวสาเน ตยา อธิคตสฺส ปฐมมคฺคสฺส ฯ จตูหิ โยเคหีติ อตฺตโต ปิยโต อุทาสินโต เวริโตติ จตูหิปิ อุปฺปชฺชนอนตฺถโยเคหิฯ

อุเปตีติ ตณฺหุปยทิฏฺฐุปเยหิ อุปาทิยติ ตณฺหาทิฏฺฐิวตฺถุํ ปปฺโปติฯ อุปาทิยตีติ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหาติฯ อธิติฏฺฐตีติ อภินิวิสฺส ติฏฺฐติฯ กินฺติ? ‘‘อตฺตา เม’’ติฯ ปจฺจตฺถิกา เม เอเตติ เอเต รูปเวทนาทโย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา มยฺหํ ปจฺจตฺถิกา อนตฺถาวหตฺตาติ วิปสฺสนาญาเณน ญตฺวาฯ วิปสฺสนาย โยเชตฺวาติ วิปสฺสนาย ขนฺเธ โยเชตฺวาฯ

ยมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนุราธสุตฺตวณฺณนา

[86] ตสฺเสว วิหารสฺสาติ มหาวเน ยสฺมิํ วิหาเร ภควา วิหรติ, ตสฺเสว วิหารสฺสฯ อิเมติ อญฺญติตฺถิยาฯ ยสฺมา อยํ เถโร ฐปนียํ ปญฺหํ ฐปนียภาเวน น ฐเปสิ, ตสฺมาฯ อญฺญติตฺถิยา…เป.… เอตทโวจุํฯ เตนาห ‘‘เอกเทเสน สาสนสมยํ ชานนฺตา’’ติฯ

คหิตเมว โหติ ตโต ปเคว สิทฺธตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตสฺส มูลตฺตา’’ติฯ เอวนฺติ ‘‘ทุกฺขญฺเจว ปญฺญเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ เอวํฯ วฏฺฏวิวฏฺฏเมวาติ ปญฺจนฺนํ ปน ขนฺธานํ สมนุปสฺสนาย วเสน วฏฺฏํ, ‘‘เอวํ ปสฺส’’นฺติอาทินา วิวฏฺฏํ กถิตเมวฯ

อนุราธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา

[87] นครมชฺเฌ มหาอาพาโธ อุปฺปชฺชีติ นครมชฺเฌน อาคจฺฉนฺโต กมฺมสมุฏฺฐาโน มหนฺโต อาพาโธ อุปฺปชฺชติฯ สมนฺตโต อโธสีติ สพฺพภาเคน ปริปฺผนฺทิฯ อิริยาปถํ ยาเปตุนฺติ สยนนิสชฺชาทิเภทํ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํฯ นิวตฺตนฺตีติ โอสกฺกนฺติ, ปริหายนฺตีติ อตฺโถฯ อธิคจฺฉนฺตีติ วฑฺฒนฺติฯ สตฺถุ คุณสรีรํ นาม นววิธโลกุตฺตรธมฺมาธิคมมูลนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นววิโธ หิ…เป.… กาโย นามา’’ติ, ยถา สตฺตานํ กาโย ปฏิสนฺธิมูลโกฯ

กาฬสิลายํ กตวิหาโร กาฬสิลาวิหาโรฯ มคฺควิโมกฺขตฺถายาติ อคฺคมคฺควิโมกฺขาธิคมายฯ เทวตาติ สุทฺธาวาสเทวตาฯ อลามกํ นาม ปุถุชฺชนกาลกิริยาย อภาวโตฯ เตนาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ ฯ เอกํ ทฺเว ญาณานีติ เอกํ ทฺเว ปจฺจเวกฺขณญาณานิ สภาวโต อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ธมฺมตาฯ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ ตํตํมคฺควุฏฺฐาเน อุปฺปชฺชนฺติ เอวฯ เอกํ ทฺเวติ วจนํ อุปฺปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

ธูมายนภาโว ธูมาการตา, ตถา ติมิรายนภาโวฯ

วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา

[88] ปสฺสมฺภิตฺวาติ นิโรเธตฺวาฯ โน จ สฺวาหนฺติ โน จ สุ อหํฯ ปริหายิ กุปฺปธมฺมตฺตาฯ เอตนฺติ สมาธิมตฺตสารํ, สีลมตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ กถํ โหตีติ กถํ อภินนฺทนา โหติฯ ทุกฺขํ ปตฺวาติ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุ สุขํ ปตฺเถติ ‘‘เอวํ เม ทุกฺขปริฬาโห น ภวิสฺสตี’’ติฯ ยทคฺเคนาติ เยน ภาเคนฯ ‘‘ทุกฺขํ ปตฺเถติเยวา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘สุขวิปริณาเมน หี’’ติอาทิฯ สุขวิปริวตฺเต สุขวิปริณามทุกฺขํ, ตสฺมา สุขํ อภินนฺทนฺโต อตฺถโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามฯ

อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. เขมกสุตฺตวณฺณนา

[89] อตฺตนิยนฺติ ทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตกํฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน ปริกฺขารชาต’’นฺติฯ ตณฺหามาโน อธิคโต อรหตฺตสฺส อนธิคตตฺตา, โน ทิฏฺฐิมาโน อธิคโต, ตถา กามราคพฺยาปาทาปิฯ อนาคามี กิร เขมกตฺเถโร, ‘‘สกทาคามี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ สนฺธาวนิกายาติ สญฺจรเณนฯ เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ คมนาคมเนนา’’ติฯ จตุกฺขตฺตุํ คมนาคมเนนาติ จตุกฺขตฺตุํ คมเนน จ อาคมเนน จฯ เตนาห – ‘‘ตํ ทิวสํ ทฺวิโยชนํ อทฺธานํ อาหิณฺฑี’’ติฯ ญตฺวาติ อชฺฌาสยํ ญตฺวาฯ เถโรติ เขมกตฺเถโรฯ

รูปเมว อสฺมีติ วทตีติ รูปกฺขนฺธเมว ‘‘อสฺมี’’ติ คาหสฺส วตฺถุํ กตฺวา วทติฯ อธิคโต ตณฺหามาโนฯ

อณุสหคโตติ อณุภาวํ คโตฯ เตนาห ‘‘สุขุโม’’ติฯ ตโย ขารา วิย ติสฺโส อนุปสฺสนา จิตฺตสํกิเลสสฺส วิโสธนโตฯ สีลคนฺธาทีหิ คุณคนฺเธหิฯ

กเถตุนฺติ อุทฺเทสวเสน กเถตุํฯ ปกาเสตุนฺติ นิทฺเทสวเสน ตมตฺถํ ปกาเสตุํฯ ชานาเปตุนฺติ การณวเสน ชานาเปตุํฯ ปติฏฺฐาเปตุนฺติ กถาเปตุํฯ

วิวฏํ กาตุนฺติ อุทาหรณํ วณฺเณตฺวา ปากฏํ กาตุํ ฯ สุวิภตฺตํ กาตุนฺติ อนฺวยโต พฺยติเรกโต สุฏฺฐุ, วิภตฺตํ กาตุํฯ อุตฺตานกํ กาตุนฺติ อุปนยนิคเมหิ ตมตฺถํ วิภูตํ กาตุํฯ อญฺเญน นีหาเรนาติ วิปสฺสนาวิมุตฺเตน จิตฺตาภินีหาเรนฯ

เขมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[90] มกฺขีติ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ เอตํ อโวจาติ ‘‘โอวทนฺตุ มํ…เป.… ปสฺเสยฺย’’นฺติ เอตํ อโวจฯ

เถรนฺติ ฉนฺนตฺเถรํฯ อตฺตโน ทุคฺคหเณน กญฺจิ อุปารมฺภมฺปิ กเรยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ กิร เนสํ อโหสี’’ติอาทิฯ นิทฺโทสเมวสฺส กตฺวาติ อาทิโต อนุรูปตฺตเมว กตฺวา สทฺธมฺมํ กเถสฺสามาติฯ

ปริตสฺสนา อุปาทานนฺติ ภยปริตสฺสนา ทิฏฺฐุปาทานํฯ อนตฺตนิ สติ อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ ภยปริตสฺสนา เจว ทิฏฺฐุปาทานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ปฏินิวตฺตตีติ ยถารทฺธวิปสฺสนาโต ปฏินิวตฺตติ, นาสกฺขีติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนตสฺส วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวํ อโหสีติ ตตฺถ การณํ วทติ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทินาฯ เอวนฺติ ‘‘โก นุ โข เม อตฺตา’’ติ เอวํ น โหติฯ ตาวติกา วิสฺสตฺถีติ ‘‘มยฺหํ ธมฺมํ เทเสตู’’ติ วุตฺตวิสฺสาโส อตฺถีติ อตฺโถฯ อิทํ กจฺจานสตฺถํ อทฺทสาติ โยชนาฯ ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต, กจฺจาน, โลโก’’ติอาทิ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาฯ ‘‘เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมา’’ติอาทิ พุทฺธพลทีปนาฯ

ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-92] เอตานิ สุตฺตานิฯ อิธาคตานีติ อิมสฺมิํ วคฺเค อานีตานิ สงฺคีติกาเรหีติฯ

ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เถรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุปฺผวคฺโค